NGHỆ SĨ và TÁC PHẨM

Nghệ sĩ và tác phẩm không thể tách rời nhau, như xác với hồn vậy, bởi vì nghệ sĩ là người chuyên hoạt động (sáng tác hoặc biểu diễn) trong một bộ môn nghệ thuật nào đó. Họ là người sáng tạo ra các loại hình nghệ thuật như tranh vẽ, hình ảnh, đồ họa, chạm trổ, chụp ảnh, soạn nhạc, làm thơ, viết văn, diễn kịch,… Nhưng có điều quan trọng: Nghệ sĩ chân chính phải là người có thiện chí, mỹ ý, với các ý tưởng và cảm xúc lành mạnh đối với văn hóa xã hội.

Khái niệm về nghệ sĩ gắn liền với khái niệm về nghệ thuật. Vì vậy, khái niệm nghệ sĩ phụ thuộc nhiều vào cách hiểu về nghệ thuật. Về lĩnh vực tôn giáo cũng có các loại hình nghệ thuật đặc trưng theo từng tôn giáo.

Cái gì tốt thì luôn đẹp, nhưng cái gì đẹp thì chưa hẳn là tốt. Người ta phân định có bảy loại hình nghệ thuật: [1] Kiến trúc, [2] Điêu khắc, [3] Hội họa, [4] Âm nhạc, [5] Văn chương, [6] Sân khấu, [7] Điện ảnh (thường gọi là “nghệ thuật thứ bảy”).

Trong các loại hình nghệ thuật, hội họa và điêu khắc là hai loại hình dễ nhận thấy, bởi vì chúng hữu hình chứ không trừu tượng như âm nhạc hoặc thi ca. Riêng về hội họa, người ta không thể không nhớ tới các danh họa huyền thoại đã làm thay đổi lịch sử nghệ thuật thế giới, đó là các danh họa nổi trội như Masaccio (1401–1428), Leonardo da Vinci (1452–1519), Michelangelo (1475–1564), Raphael (1483–1520), và Picasso (1881–1973).

Nói về mối liên quan giữa tác giả và tác phẩm, văn hào Ái-nhĩ-lan Oscar Wilde (1854–1900) nhận định: “Một tác phẩm nghệ thuật là kết quả duy nhất của một khí chất duy nhất. Vẻ đẹp của nó xuất phát từ một thực tế mà tác giả của nó chính là nghệ sĩ. Điều đó không liên quan gì tới việc người khác mong muốn cái họ muốn. Thật vậy, một khi nghệ sĩ ghi nhận những gì người khác muốn, và cố gắng đáp ứng nhu cầu của người khác, anh ta không còn là nghệ sĩ nữa, mà đã trở thành một gã đần độn hoặc một thợ thủ công làm trò giải trí, một gã lái buôn thật thà hoặc gian manh. Từ lúc đó trở đi, anh ta không còn có thể tự cho mình là nghệ sĩ được nữa”.

Không ai tôn phong danh hiệu nghệ sĩ, cũng không thể tự phong, chính tác phẩm khả dĩ tôn phong và vinh danh họ. Nhân sao, vật vậy. Tác phẩm thể hiện “bản lĩnh” của tác giả, thể hiện cả con người của họ. Thật vậy, Chúa Giêsu cũng đã nói: “Xem quả thì biết cây” (Mt 12:33; Lc 6:44). Chắc chắn không ai có thể mua danh bán tước. Ấy thế mà thời nay vẫn có những người dùng tiền bạc để làm điều đó. Thật là hão huyền!

Về thơ, Gibran (Li-băng) nhận định: “Thơ không phải là một ý kiến suông. Nó là một ca khúc được cất lên từ miệng vết thương hoặc từ một nụ cười”. Thơ đâu phải cứ ghép chữ mà thành, cứ đếm chữ là xuôi? Riêng về thơ lục bát của Việt Nam, loại này dễ làm nhưng khó hay. Không phải cứ xuôi vần bằng và trắc là được, mà nó còn phải đúng luật yêu vận (vần eo, lưng) và cước vận (vần chân). Nhiều người làm thơ lục bát mà vần “lạc trôi” đi đâu mất. Lục bát còn có dạng biến thể, tức là chữ thứ sáu của câu lục bắt vần với chữ thứ tư của câu bát – chứ không phải là chữ thứ sáu của câu bát như bình thường. Khó “nuốt” nhất có lẽ là thơ Đường, loại thất ngôn bát cú, niêm luật rất khó!

Balzac nói về thơ: “Tình yêu là bài thơ của giác quan”. Một cách nói nhẹ nhàng mà sâu sắc. Làm thơ mà chỉ “xếp chữ” thì không phải là thơ, cái độc đáo là phải có tứ thơ “khác người”. Thơ phải súc tích. Ngắn mà hay, đọc vài từ hoặc vài câu mà cảm thấy cuốn hút, đó là bài thơ hay. Dài luộm thuộm thì chỉ như “bà già kể chuyện” mà thôi. Quả thật, làm thơ không dễ chút nào như người ta lầm tưởng rồi hóa ra ảo tưởng!

Về âm nhạc, Longfellow (Mỹ) xác nhận: “Âm nhạc là lời nói chung của nhân loại”. Có thể nói rằng, âm nhạc là quốc tế ngữ, nó có thể biểu cảm mọi mức độ. Người không biết nhạc cũng vẫn có “máu nhạc” trong mình và cảm nhận theo mức độ riêng. Thật vậy, Sidney (Anh) nói: “Âm nhạc là điều kỳ diệu nhất có thể kích thích cảm giác”. Âm nhạc có sức mạnh kỳ lạ, đúng như nhà soạn nhạc Beethoven (Đức) cho biết: “Âm nhạc khiến tinh thần của con người bộc phát ra những đốm lửa”. Ông còn thổ lộ điều này: “Tạ ơn Chúa, con viết được nhạc, ngoài ra con chẳng làm được gì khác”. Chắc là ông khiêm nhường thế thôi!

Sách Khải Huyền có đề cập âm nhạc: “Kìa Con Chiên đứng trên núi Sion; cùng với Con Chiên, có một trăm bốn mươi bốn ngàn người, mang danh của Con Chiên và của Cha Con Chiên ghi trên trán. Và tôi nghe thấy tiếng từ trời như tiếng nước lũ, như tiếng sấm lớn. Tiếng tôi nghe thấy tựa hồ tiếng những nhạc sĩ vừa gảy đàn vừa hát. Họ hát một bài ca mới trước ngai Thiên Chúa, trước bốn Con Vật và các vị Kỳ Mục. Không ai có thể học được bài ca này, ngoài một trăm bốn mươi bốn ngàn người ấy, là những người đã được chuộc về từ mặt đất” (Kh 14:1-3).

Và rồi cả giới văn chương cũng không thể làm ngơ với âm nhạc. Văn hào W. Shakespeare nói: “Âm nhạc là lương thực tinh thần của chúng ta chỉ sau tình yêu”. Còn văn hào Victor Hugo bộc bạch: “Âm nhạc thể hiện những điều không thể nói ra, nhưng cũng không thể lặng câm”. Thơ cần có tứ thơ, nhạc cũng cần ý nhạc, không thể cứ “ráp nối” bảy nốt là thành khúc nhạc. Đối với ca khúc còn cần ca từ nữa, tức là cũng vẫn cần có chất thơ trong ca từ, chữ nghĩa phải “độc đáo” chứ không thể dùng ngôn ngữ của dân chợ búa. Nhạc và thơ trợ giúp lẫn nhau, trong thơ có nhạc, và trong nhạc có thơ – tất nhiên kể cả văn nữa.

Còn mục đích của âm nhạc là gì? Nhà soạn nhạc Johann Sebastian Bach (Đức) xác định: “Mục đích tối thượng của âm nhạc không nên là gì hơn ngoài việc vinh danh Chúa và làm khỏe khoắn tâm hồn”. Rất chí lý, rất thâm thúy, và cũng rất đáng quý!

Nghệ thuật là lĩnh vực của “cái đẹp”. Nhưng, như đã nói trên đây, “cái gì tốt thì luôn đẹp, nhưng cái gì đẹp thì chưa hẳn là tốt”. Nghệ sĩ là người làm nghệ thuật, chắc chắn không thể không vì cái đẹp. Cái đẹp cơ bản đầu tiên là sự chân thật – chân thật với chính mình và với người khác. Văn sĩ Emile Zola nói: “Nghệ sĩ chẳng là gì nếu thiếu tài năng, nhưng tài năng chẳng là gì nếu không có lao động”. Thế nhưng con người luôn mưu mô, làm việc nào cũng có dạng “đạo tặc”, lĩnh vực nghệ thuật cũng không thoát khỏi sự gian dối – nghĩa là cũng vẫn có những kẻ bất tài mà háo danh, thế nên họ không ngần ngại đạo văn, đạo thơ, đạo nhạc,… Với lối nói thẳng thắn và cụ thể, Bela Bartok mỉa mai: “Sự tranh đua chỉ dành cho ngựa chứ không dành cho nghệ sĩ”.

Kinh Thánh cũng đã từng đề cập “những nghệ sĩ đầy tham vọng” (Kn 14:17-20). Họ chính là những kẻ giả tạo, giả danh, giả hình, bất chính. Đối với con người mà họ còn không được chấp nhận thì nói chi tới Thiên Chúa, chắc chắn Ngài không thể nào chấp nhận những dạng người như vậy.

Về tác phẩm, Claude Debussy nói: “Tác phẩm nghệ thuật tạo nên nguyên tắc, nguyên tắc không tạo nên tác phẩm nghệ thuật”. Cái gì cũng có nguyên tắc nhất định, ngay cả sự tự do còn có giới hạn kia mà!

Nghệ thuật chân chính liên quan các vấn đề khác, và cái gì cũng có dạng nghệ thuật đặc trưng. Cuộc sống đời thường cũng cần có nghệ thuật sống, ngay cả những thứ đơn giản nhất: “Học ăn, học nói, học gói, học mở”. Quả thật, những thứ bình thường mà không đơn giản chút nào!

Kinh Thánh cho biết: “Một tác phẩm được ca tụng là nhờ tay nghệ sĩ, ai lãnh đạo dân thì phải khôn ngoan trong lời ăn tiếng nói. Kẻ lắm mồm lắm miệng, trong thành ai cũng ngán cũng sợ, người nói năng láu táu, ai cũng ghét cũng chê” (Hc 9:17-18). Cách nói năng và cách im lặng cũng là cả một nghệ thuật, thể hiện sao cho có nghệ thuật là điều không dễ.

Đó là chuyện con người đối với con người, còn đối với Thiên Chúa? Thánh Phaolô chỉ bí quyết cho chúng ta: “Hãy cùng nhau đối đáp những bài thánh vịnh, thánh thi và thánh ca do Thần Khí linh hứng; hãy đem cả tâm hồn mà ca hát chúc tụng Chúa” (Ep 5:19). Và thánh nhân khuyên: “Để tỏ lòng biết ơn, anh em hãy đem cả tâm hồn mà hát dâng Thiên Chúa những bài thánh vịnh, thánh thi và thánh ca, do Thần Khí linh hứng” (Cl 3:16).

Cái đẹp không thể hiểu trọn vẹn, mỗi người mỗi cách. Nói về cái đẹp của con người, chàng mô tả nàng thế này: “Đẹp chừng nào, công nương hỡi, gót sen thả nhẹ, đôi hài xinh xinh! Lưng ong uốn mềm như chiếc vòng trang sức bàn tay nghệ sĩ khéo tạc nên” (Dc 7:2). Cố nhạc sĩ Trịnh Công Sơn có cách mô tả khác: “Dài tay em mấy thuở mắt xanh xao…” (Diễm Xưa). Cái này với người này là đẹp, nhưng với người kia lại không đẹp – và ngược lại. Mỗi người có một cách nhìn và với tầm nhìn khác nhau. Biết sao được!

Thi ca có luật thơ – vần bằng và vần trắc, yêu vận và cước vận, thất ngôn, tứ tuyệt, lục bát,… làm thơ không khéo thì chỉ là văn xuôi. Âm nhạc có luật nhạc – cao độ, trường độ, âm sắc, hòa âm, đối âm, phối khí,… Chỉ có 7 nốt được kết hợp với các dấu hóa và trường độ mà tạo ra thiên hình vạn trạng. Hội họa có luật vẽ – phối cảnh, phối màu,… Nó chung, cái gì cũng có luật riêng. Nghệ thuật quá mênh mông!

Tuy nhiên, nếu bài thơ chỉ một vần sẽ gây nhàm chán; bài nhạc chỉ một tiết điệu với một nốt sẽ đơn điệu; bức tranh chỉ một màu thì chẳng ai muốn thưởng lãm. Và cuộc đời cũng thế, cần có nhiều vần, nhiều điệu, nhiều nốt, nhiều màu,… thì cuộc đời mới có ý nghĩa. Trong nghệ thuật, “khoảng sáng” và “khoảng tối” có thể hỗ tương lẫn nhau. Cuộc sống cũng tương tự, hạnh phúc mãi cũng nhàm chán, sung sướng quá hóa điên rồ, cần có chút đau khổ mới thú vị. Ăn ngọt nhiều không tốt, cũng chẳng ưa, người ta lại thích chút cay, chút đắng, thế mới ngon. Triết lý sống đấy!

Mỗi người là một nghệ sĩ trong cuộc đời này. Mỗi người cũng là một vần trong thi phẩm của Thiên Chúa, là một nốt nhạc trong bài hợp xướng của Thiên Chúa, và là một màu sắc trong bức tranh của Thiên Chúa. Một giọt nước không là gì so với đại dương, nhưng thiếu một giọt nước thì đại dương sẽ “khuyết” một chút.

Là thụ tạo của Thiên Chúa, giống như tác phẩm nghệ thuật của nghệ sĩ, chúng ta không chỉ có trách nhiệm tôn vinh Thiên Chúa mà còn có bổn phận mời gọi người khác cùng xưng tụng Ngài. Hãy hòa lời chúc tụng với Thánh Vịnh gia: “Ca tụng Chúa đi, trong đền thánh Chúa, ca tụng Người chốn cao thẳm uy linh. Ca tụng Chúa vì công trình hùng vĩ, ca tụng Người lẫm liệt uy phong. Ca tụng Chúa đi, rập theo tiếng tù và, ca tụng Người, hoạ tiếng cầm tiếng sắt. Ca tụng Chúa, bằng vũ điệu trống đưa, ca tụng Người, theo cung đàn nhịp sáo. Ca tụng Chúa đi, với chũm chọe vang rền, ca tụng Người cùng thanh la inh ỏi. Hỡi toàn thể chúng sinh, ca tụng Chúa đi nào! Ha-lê-lui-a!” (Tv 150:1-6).

Hãy để Thiên Chúa hoạt động theo Thần Khí của Ngài để mỗi chúng ta trở nên một tác phẩm nghệ thuật đích thực của Ngài – có thể là một khúc nhạc, một bức họa, một bức tượng,… với những nốt bổng trầm, những nét điêu khắc hoặc những nét cọ số phận với màu sắc khác nhau, nhưng tất cả đều là hồng ân và để vinh danh Đấng là Nghệ Sĩ Tuyệt Đối đã tạo tác nên các tác phẩm là mỗi chúng ta.

Lạy Thiên Chúa tuyệt hảo, nếu Ngài muốn, xin biến đổi chúng con nên những tác phẩm nghệ thuật tâm linh để vinh danh Ngài bằng chính cuộc sống đời thường của chúng con hôm nay. Chúng con cầu xin nhân danh Thánh Tử Giêsu, Đấng cứu độ chúng con. Amen.

TRẦM THIÊN THU